سه تار، از سازهای زهی مضرابی زخمه ای مقیّد است که در ساخت آن از چوب، فلز و زه یا نخ نایلون استفاده می شود. سه تار را از خانوادهٔ تنبور دانسته اند و امروزه، در مقایسه، به تار نزدیک تر است و معمولاً نوازندگان تار با نواختن سه تار نیز آشنا هستند.
این ساز را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می دهند، به نحوی که دستهٔ آن در طرف چپ و کاسه در طرف راست نوازنده قرار می گیرد.
نوازنده سرانگشت های دست چپ را در طول دسته روی دستان ها حرکت می دهد و با ناخن انگشت سبابهٔ دست راست به سیم ها زخمه می زند. سه تار را به علت سَبُکی وزن، ایستاده هم می توان نواخت.
کاسۀ طنینی:
کاسه، گلابی شکل و از جنس چوب است و روی دهانهٔ آن، صفحهٔ چوبی قرار دارد. کاسه را گاه یک تکه و گاه از ترْک های به هم متصل شدهٔ چوب می سازند و به منظور زیبایی گاه طرح هایی با صدف یا استخوان بر روی آن نصب می کنند.
صفحۀ رو:
صفحهٔ روی سه تار از جنس چوب است و معمولاً سوراخ های کوچکی روی آن ایجاد می کنند که خروج صدا را از کاسهٔ طنینی ممکن می سازند.
خرک:
خرک نیز از جنس چوب و به طول تقریبی ۴ سانتی متر و ارتفاع تقریبی ۷ میلی متر است و سطح زیرینِ مسطح آن بر روی صفحه قرار می گیرد.
روی خرک شیارهای کم عمقی ایجاد می کنند که سیم ها از روی آن ها عبور می کنند و از هم جدا نگه داشته می شوند.
دسته:
دستهٔ سه تار در مقایسه با کاسهٔ آن باریک تر است و به صورت لوله ای توپُر به قطر تقریبی ۲/۵ و طول ۴۵ تا ۵۰ سانتی متر از چوب ساخته می شود.
روی دسته که انگشت گذاری می شود مسطح و پشت آن نیم دایره است و دستان ها در طول دسته بسته می شوند.دستهٔ سه تار از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است. گاه برای زیبایی تزییناتی با استخوان در طول دسته صورت می گیرد.
سرپنجه:
سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که چهار عدد گوشی، دو به دو در طرفین آن قرار گرفته اند. گاه داخل سرپنجه را به طرف بیرون خالی می کنند و سیم ها مثل سیم های تار بسته می شوند. گاه نیز ممکن است سرپنجه در ادامهٔ دستهٔ توپُر ساخته شود. در این صورت سیم ها به طرف بیرون سرپنجه به دور گوشی ها بسته می شوند.
گوشی ها:
گوشی ها از جنس چوب به صورت میخ سَرپَهن ساخته می شوند.
انتهای گوشی که باریک تر است در قسمت توپُر چوبِ سرپنجه فرو می رود و قسمت پهن گوشی که هنگام کوک کردن ساز در دستِ چپِ نوازنده به چپ و راست گردانده می شود بیرون از سرپنجه است و سیم ها به دور انتهای باریک آن پیچیده می شوند. در این صورت بین دسته و سرپنجه، چند میلی متر بالاتر از شیطانک، زهی از جنس دستان ها چند دور روی سیم ها می بندند تا از جابه جا شدن آن ها از روی شیطانک جلوگیری شود.
همان طور که گفته شد در ساخت بعضی سه تارها توی جعبهٔ سرپنجه را خالی می کنند و مثل تار، یک سَِر وتر را به انتهای گوشی که در جعبهٔ سرپنجه قرار دارد متصل می کنند.
شیطانک:
قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ارتفاع ۴ میلی متر، با شیارهای کم عمق که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و سیم ها هر یک از درون یکی از این شیارها می گذرند و به طرف گوشی می روند.
دستان ها:
دستان بندیِ سه تار درست مانند تار، و جنس دستان ها از زه یا نخ نایلون است.
سه تار نیز معمولاً ۲۸ دستان دارد که در گروه های چهارتایی و سه تایی بسته می شوند نگاه کنید به نمودار دستان بندی در تار.
سیم گیر:
قطعه ای ست کوچک از جنس چوب و گاه استخوان که در انتهای بدنهٔ کاسه نصب می شود و گره سیم ها به شیارهای روی آن می افتند.
تعداد و جنس سیم ها: سه تار دارای ۴ سیم فلزی با ضخامت های مختلف است. می گویند سیم چهارم )بم( را درویشی سه تارنواز به نام مشتاق علی شاه به آن اضافه کرده است و نوازندگان قدیمی این سیم را به نام مشتاق می شناسند. قطر سیم های اول و دوم ۲۰ / ۰، سیم زرد ۲۲ / ۰ و سیم بم ۳۸ / ۰ یا ۳۶ / ۰ است.
وسعت:
وسعت معمولِ صدای سه تار نزدیک به سه اکتاو است.
کوک سیم ها: کوک سیم ها برای نواختن مقام های موسیقی ملّی می تواند متغیر باشد به ویژه سیم های سوم و چهارم.
کلید نت نویسی:
نت نویسیِ سه تار با کلید سُل خط دوم حامل است.
مضراب:
سه تار را با ناخن انگشت سبابهٔ دست راست می نوازند. گاه از ناخن مصنوعی و یا حلقه ای که زایده ای از جنس شاخ یا نایلون درون آن قرار دارد و در انگشت سبابه قرار می گیرد نیز استفاده می شود.
ویژگی های دیگر سه تار:
در سه تار نیز از علایم قراردادی خاصی برای مضراب زدن و اجرای دیگر حالت ها استفاده می شود نگاه کنید به قسمت علایم معمول درتار با این تفاوت که، برعکس تار، مضراب راست ∧ از پایین به طرف بالا، و مضراب چپ ∨ از بالا به طرف پاییننواخته می شوند. سه تار نیز در تک نوازی و گروه نوازی استفاده می شود و از امکانات اجرایی تار برخوردار است.
بربط:
بربط که در زبان عربی عود نامیده می شود از سازهای زهی مضرابی )زخمه ای( مقیّد است که در ساخت آن، چوب، زه یا نایلون استخوان به کار رفته اند. بربط که یکی از مهم ترین و معمول ترین سازهای موسیقی ایران قدیم بوده، سازی است گلابی شکل از جنس چوب )توت و گاه فوفل و آبنوس( با کاسهٔ طنینی بزرگ و دستهٔ کوتاه به طول تقریبی ۸۵ سانتی متر. این ساز را هنگام نواختن به صورت افقی روی ران پا می گذارند، به صورتی که دسته در طرف چپ و کاسهٔ طنینی طرف راست نوازنده قرار می گیرد.
کاسۀ طنینی و صفحۀ رو: کاسهٔ طنینیِ بربط مانند گلابیاست که از طول به دو قسمت مساوی تقسیم و از ترْک های چوبیِ متعدِد به هم پیوسته تشکیل شده است. ترْک ها از یک سو در پایین کاسه و از دیگر سو نزدیک دسته به یکدیگر می رسند. صفحهٔ روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدادهی بهتر از چوب کاج استفاده می شود. دو دایرهٔ کوچک و یک دایرهٔ بزرگ تِر مشبک از جنس استخوان برای خروج صدا از کاسه بر روی صفحه تعبیه شده است و خرک در قسمت پایین صفحه قرار می گیرد. بر روی صفحه، به فاصلهٔ کمی از خرک در محل برخورد مضراب با وترها، صفحهٔ کوچک بیضی شکلی از جنس چوب یا استخوان چسبانده می شود تا به دلیل کوتاهی ارتفاع خرک، از برخورد مضراب با وترها صفحهٔ اصلی ساییده نشود.
پُل:
در پنج نقطه از صفحه به طرف داخلِ کاسه پل هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند. خرک و سیم گیر: خرک بربط قطعه چوبی به طول تقریبی ۱۰ سانتی متر است که در قسمت پایین کاسه قرار می گیرد و روی آن شیارهای کم عمقی برای عبور وترها ایجاد شده اند.
در ساخت بعضی بربط ها، وترها به «سیم گیر » ی که در انتهای بدنهٔ کاسه است وصل می شوند و در بعضی دیگر خرک وظیفهٔ «سیم گیر » را نیز به عهده دارد، به این صورت که وترها در سوراخ هایی که روی خرک وجود دارند گره می خورند و به طرف گوشی ها می روند.
معمولاً خرک را مستقیماً به صفحهٔ رو نمی چسبانند و بین خرک و صفحه تکه ای چوب یا صدف قرار می دهند.
دسته:
بربط دارای دستهٔ کوتاه چوبی، قریباً به اندازهٔ یک سوم طول کاسه و قطر حدود ۱۰ سانتی متر است. در قدیم روی دستهٔ بربط دستان بندی می شد ولی امروزه دسته فاقد دستان بندی است. بعضی تزیینات که در ساخت دسته به کار می روند مشابه خط دستان هستند. دسته از یک طرف به کاسهٔ طنینی و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است.
سرپنجه:
سرپنجه یا جعبهٔ گوشی ها محفظه ای ست توخالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می شود.
سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند.
گوشی ها:
بربط دارای ۱۰ گوشی به تعداد وترهای ساز است. گوشی ها از جنس چوب به شکل میخ سَرپهن ساخته می شوند که قسمت پهن آن ها بیرون سرپنجه و در دست چپ نوازنده برای کوک کردن وترها قرار می گیرد و انتهای باریک آن ها درون سرپنجه فرو می رود و یک سِرهر وتر بهآن ها بسته می شود.
شیطانک:
قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی ست به عرض دسته و ارتفاع حدود یک میلی متر، بین دسته و سرپنجه، که وترها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند.
تعداد و جنس وَتَرها:
بربط دارای ۱۰ وتر است که دو به دو با هم همصدا کوک می شوند. در بعضی بربط ها بم ترین وتر را تکی می بندند و بیشتر برای صدای واخوان درنظر گرفته می شود. جنس وترها از زه )رودهٔ تابیدهٔ گوسفند( یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم های نایلونی با ضخامت های مختلف است.
معمولاً وترهای هشتم تا دهم روکش فلزی دارند. وترهای گیتار بر روی بربط صدادهیِ خوبی دارند. وترهایی خاصِ این ساز نیز در کارخانه ها ساخته می شوند که شمارهٔ ۵۰۴ آن مورد تأیید نوازندگان ایرانی است.
وسعت:
وسعت معمولِ صدای بربط حدود دو اکتاو است که به علت کوتاهی دستهٔ ساز حدود یک اکتاو و نیم از منطقهٔ صوتی وسط، صدادهیِ بهتری دارد.صدادهیِ حقیقی وسعت.
کوک وترها:
روی دستهٔ بربط، به علت عدم وجود دستان بندی، اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی )پرده، نیم پرده و ربع پرده( ممکن است. به جز وتر بم، نسبت صوتی وترها با یکدیگر فاصلهٔ چهارمِ درستِ پایین رونده است. صدادهیِ حقیقی یک اکتاو بم تر از نت های نوشته شده است.
کلید نت نویسی:
نت نویسیِ بربط معمولاً با کلید سُل خط دوم حامل است و چون از نت نوشته شده، یک اکتاو بم تر صدا می دهد. بهتر است حدود یک اکتاو از میدان صدا در بم با کلید فا خط چهارم نت نویسی شود.
مضراب:
جنس مضراب بربط از شاه پِر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم است که با انگشت های دست راست گرفته می شود.
ویژگی های دیگر بربط: به استناد منابع تاریخی، بربط یک ساز ایرانی الاصل است و انواع آن نیز با تغییراتی در اروپا، ترکیه وکشورهای عربی معمول اند.
در این ساز معمولاً کشش زمان نت ها با استفاده از واخوان، به اجزای کوچک تر تقسیم می شود و با زخمه های پی درپی بر نت و وتر واخوان، ایجاد می شود. اجرای نت های کشش دار با مضراب ریز هم امکان پذیر است.
نت های روی وتر بم را می توان با انگشت شست دست چپ اجرا کرد.
آکوردهای دو و سه صدایی، به ویژه به صورت آرپز در بربط قابل اجرا هستند.
علایم مضراب های چپ و راست و دست باز مانند علایم یادشده در تار هستند.
در انگشت گذاری، شمارهٔ یک برای انگشت سبابه، شمارهٔ ۲ برای انگشت وسطی، شمارهٔ ۳ برای انگشت چهارم و شمارهٔ ۴ برای انگشت کوچک نوشته می شود.
مضراب راست ∧ از بالا به پایین و مضراب چپ ∨ از پایین به بالا نواخته می شود و از علامت T برای ریز استفاده می کنند.
بربط، سازی ست که برای ایجاد صدای بم در گروه نوازی استفاده می شود و قدرت تک نوازی نیز دارد.
تمام علایمی که در تئوری موسیقی برای ایجاد حالت ها و حرکات وجود دارند )تکیه، حروف زینت، گلیساندوی طولی، دوبل نت و …( بر روی این ساز نیز قابل اجرا هستند.
برای یادگیری کامل اصطلاحات گیتار به مقالات سر بزنید